Da je Lesi iz Glamoča nikada se ne bi vratila kući

Prelijepi predjeli, brda, planine, šume, jezera, stotine izvora pitke vode i hiljade porušenih kuća. Prazne kafane i ulice. Nekoliko stotina stalnih stanovnika. Posljednji vic koji se priča u ovim krajevima glasi: Da je Lesi iz Glamoča nikada se ne bi vratila kući, ali nikada!

Šala ustvari i nije šala, jer u taj dio Bosne i Hercegovine, zaista malo ko se vratio. Žurnal je odlučio da provjeri šta se zapravo u tom zaboravljenom dijelu države uopšte dešava. Jer, to je dio zemlje iz kojeg gotovo da nema nikakvih informacija. Ne posjećuju ga mediji, a gotovo nikako političari, čak ni u predizbornim kampanjama. Tamo nemaju dovoljno potencijalnih glasača.

SAM U SELU

Od Banja Luke do Mliništa, mjesta na kojem je zamišljena entitetska granica, vozimo se sat i po. Tu je poslednji restoran u Republici Srpskoj. Do Glamoča je od Mliništa tridesetak kilometara, ukupno od Banje Luke 140. Osjetno je hladnije nego u Banjoj Luci. Termometar u automobilu pokazuje cijelih pet stepeni manje. Zato samo neiskusne može da zavara slika putnika u jednom minibusu, koji staje na odmor kraj restorana: niko, od njih desetak, nije u ljetnim majicama. Srećom, i mi smo se dobro opremili. Zanimljivo, put je u gotovo odličnom stanju. Ako se izuzmu krivine i uzbrdice, problema na cesti nema. Ali ni saobraćaja. Drugačiju sliku pruža pogled sa obje strane puta: kako se spuštamo u Glamočko polje, prolazimo pored uglavnom srušenih kuća.

Prvo selo na ulazu u Glamoč zove se Glavice. Skreće mu se neposredno prije glamočke piste, koja je nekada služila za slijetanje aviona. Do sela vodi makadam. Naš dolazak je primijećen već nekoliko stotina metara od prvih kuća. Ispred jedne čeka Veso Vujnić. Gleda pomalo začuđeno, nije navikao na nenajavljene posjete. Veso se u selo vratio 2001. godine. Tada je bilo još nekoliko povratnika. Danas je u zaseoku ostao sam, svi ostali su pomrli. U čitavom selu, koje je prije rata brojalo oko dvije stotine dimnjaka, naseljeno je desetak kuća. U njima živi jedno ili dvoje staraca, najčešće starijih od sedamdeset godina. Veso zimu provodi kod djece u Banjoj Luci. U Glavicama kod Glamoča samo je ljeti. Samo održava ionako već ugašeno ognjište.

- Najteža je ta samoća... Ja sam sam ostao, nije to za pohvaliti se. Čovjek je navadio da je vazda u društvu, a sad evo, došlo takvo vrijeme - govori nam.

Jedino društvo pravi mu televizor. I on bi bio beskoristan da nema satelitsku antenu. Muku muči, kao i drugi, sa nabavkom namirnica. Najbliža prodavnica udaljena je desetak kilometara.

- Odeš autobusom ujutru, vratiš se pred mrak. I tako izgubiš cijeli dan dok nešto ne završiš ili doneseš - priča Veso. U selu imaju struju, problem je i dalje voda.

Dalje prema Glamoču, niz polje, leži još nekoliko podplaninskih sela. Glamočko polje okružuju planine Šator i Staretina. Predio je prekrasan, ali apsolutno neiskorišten. Uz put ponovo leže porušene kuće. Tek poneka je obnovljena. Mnoge koje su obnovljene nikada nisu useljene. Niko se nije vratio.

Glamoč je opština koja je, prema posljednjem popisu stanovništva iz 1991. godine, imala 12.593 stanovnika. O broju poslijeratnih stanovnika niko ne može da govori sa sigurnošću. Pretpostavlja se da na teritoriji grada nema više od nekoliko hiljada ljudi, u čitavoj opštini možda još hiljadu. U gradu postoji nekoliko prodavnica, jedan restoran i nekoliko kafana. Radi i hotel, koji se kao i prije rata, zove “Split”. Srbi povratnici, ujedno i najbrojniji, imaju svoje kafane, Hrvati, koji su u Glamoč došli uglavnom nakon rata, imaju svoje. Bošnjaci piju i kod jednih i kod drugih, ali svjedoče da više vole da se druže sa Srbima. Problema na nacionalnoj osnovi sve je manje, i gotovo da ih više uopšte nema. U gradu vlast drže Srbi, kao najbrojniji narod pobijedili su na poslednjih nekoliko lokalnih izbora. A Kantonalna vlast u Livnu je rukama Hrvata. Hrvatska zastava je u centru grada.

- Nema nikakvih problema ali tačno je da se zna koje su čije kavane i ko u koje zalazi. Ovo je malo mjesto i svi se znamo. A zastava, pa ona i treba da bude tu da se vidi čija je županija - kaže Ivan, koji je odbio da se fotografiše. Nekoliko ulica u gradu avetinjski je pusto, tek ponekad prođe automobil, ali nastavi dalje prema Livnu. Kroz Glamoč prolaze oni koji iz ovog kraja BiH idu na more u Makarsku.

Od Glamoča do Livna, središta Kantona, sa kojim ni Glamoč, a ni ostale, većinski povratničke, opštine Grahovo i Drvar nemaju dobre odnose, pola sata je vožnje. U Livnu još nije formirana vlast. Samo je usvojen budžet radi, kakvog takvog, funkcionisanja kantonalnih institucija. Glamoč, Grahovo i Drvar optužuju vlasti u Livnu za diskriminatorski odnos prema ovim opštinama. Uvjeravaju da se iz te tri opštine crpi većina prirodnog bogatstva Kantona, a da one zauzvrat ne dobijaju ništa.

MIRIS MORA I GAREŽI

Na pola puta od Glamoča prema Livnu skreće se prema Grahovu. Ako je priroda u Glamoču bila lijepa, u ovom planinskom gradiću je očaravajuća. Gradić, i čitavo polje, sa juga posmatra Dinara; sa sjeveroistoka Šator. Još je za stepen dva hladnije, iako se more gotovo može namirisati. Ali se još uvijek može namirisati i paljevina. Svuda naokolo neobnovljene kuće, srušeni ili devastirani objekti. U gradu se hvale neslavnim rekordom: ovdje je u ratu porušeno 99 posto objekata na teritoriji opštine. Tek neznatan dio je obnovljen ili se obnavlja. U opštinu se vratio tek mali dio prijeratnog stanovništva. Popisom je zapisano da na teritoriji opštine Bosanko Grahovo živi 8.311 stanovnika. Danas, prema nezvaničnom popisu ovdašnjeg udruženja žena, u Grahovu i selima oko njega živi 1500 ljudi. Gotovo svi bez stalne pitke vode, pogotovo ljeti. Pojedini još uvijek bez struje. Struju nema još nekoliko sela, do prije nekoliko godina bez svjetla je bila većina opštine.

U selu Tičevu, u julu su organizovali najveću poslijeratnu proslavu u opštini. Dobili su struju, a na nju su čekali od 1998. godine, kada je počeo povratak. Grahovo je najslabije razvijena opština Kantona 10, možda i čitave BiH. Mlađi od trideset godina mogu se prebrojati na prste. Društveni život ne postoji, možda samo mjesec ili dva u toku ljeta kada u grad na par dana dođe veliki broj onih koji su ga trajno napustili. Kao najveću prepreku boljem povratku, u Bosanskom Grahovu vide nedostatak posla. U čitavom gradiću, ne računajući one koji rade u opštini, zaposleno je tridesetak ljudi. Žale se da im posao u šumariji i carini preotimaju stanovnici Livna, Kupresa; nerijetko i prekograničnog Knina.

- Vratilo se ovamo možda 20, 25 posto ljudi od prije. Osnovni razlog je nedostatak posla. Bila je počela raditi ciglana jedno vrijeme. Zapošljavala 50 momaka i to se baš osjetilo u gradu. Međutim, to je prestalo raditi iz ko zna kojih razloga i sad je tuga opet - kaže Dragiša Kovačević.

I u Bosanskom Grahovu vlast već nekoliko mandata drže stranke sa sjedištem u Republici Srpskoj. Kao i u Glamoču vlada SNSD; kao i u Glamoču kivni su na Livno i, kako tvrde, njegov maćehinski odnos prema opštinama sa srpskom povratničkom većinom. Načelnik opštine Uroš Makić tvrdi da ove godine ni od jedne institucije vlasti u BiH opština nije dobila ni marke. Neredovno i puno manje nego što bi trebalo, u opštinsku kasu se slijeva i novac od posječene šume. Budžet opštine je million i tristo hiljada KM. Nedovoljno za sve potrebe razrušenog gradića.

- Mi smo obnovili nekoliko zgrada. Sada trebamo tridesetak kuća da obnovimo. Uradili smo niskonaponsku mrežu do par sela, ostaju nam još neka - hvali Makić, nadajući se pomoći.

Grahovo je svega petnaestak kilometara udaljeno od graničnog prelaza Strmica sa Republikom Hrvatskom. Do mora i Šibenika nema više od devedeset minuta vožnje. Pogodnost blizine mora koristi malo ko. Niko ne radi, pa niko ne osjeća ni potrebu da se odmara. Ionako svi, i stariji i mlađi, žive uglavnom od penzija iz Republike Srpske.

Na putu prema šatorskom jezeru leži selo Obljaj, rodno selo Gavrila Principa.

Principova kuća je srušena, mještani su nekoliko puta uzaludno pokušavali da dobiju sredstva za obnovu i objekat proglase istorijskim spomenikom. Uz Principovu, još su neke kuće u selu srušene. Koviljka Marić svjedoči da su i one obnovljene stalno zaključane i da se niko nije vratio. Priznaje i da je njena, sem ljeti, zaključana, a da je ona kod djece u Beogradu. Voljela bi da se vrati u selo za stalno, ali to nije moguće.

- Zimujem tamo, ljeti dođem ovamo da održavam kuću koliko toliko. Nešto malo posijem i preživim tako. Kad bi se svi vratili, šta ćemo sa djecom ovdje; unucima, treba ih školovati. Nemaš ni u lijevoj ni u desnoj. Grozno je ovdje - kaže Marićeva, svjedočeći o nemogućnosti održivog povratka.

Jedina povratnička opština u Kantonu 10 koja, bar na prvi pogled, ne liči na umirućeg starca je Drvar. Iako ni drvarska sela nisu obnovljena, pa mnogi šesnaest godina nakon rata nemaju struju i vodu, grad izgleda dosta pristojnije. A i vratilo se dosta više stanovništva. Ili je to samo ljetni utisak zbog onih koji su sa svih strana došli da dio odmora provedu u rodnom gradu.

(zurnal.info)