SARAJEVSKA VIJEĆNICA: Ulaz u orijentalni geto

SEMITIC PARK

Ova čuvena zgrada na Baščaršiji jeste vizuelno atraktivna, ali i donekle rogobatna u svojoj glomaznosti. Više je osoba koje su to primjetile, a među njima je i preminuli sarajevski režiser Mirza Idrizović. U svojoj knjizi-dnevniku Spomenar, on je napisao kako Vijećnica arhitektonski, zapreminski i estetski zapravo odudara od svoje bliže okoline.

Ono što izaziva čuđenje je saznanje da je njen upadljivo orijentalni stil, takozvani pseudomaurski, dizajniran od strane arhitekata koji ne pripadaju orijentalnom krugu kulturnog nasljeđa. Pritom, ona je izgrađena u periodu vladavine austrougarske monarhije u BiH, a ne u osmanskom periodu, što je kriva pomisao mnogih posjetilaca Sarajeva.

Njeno službeno ponovno otvaranje najavljeno je za narednu godinu, kada bi se obilježila i stota godišnjica od sarajevskog atentata i početka Prvog svjetskog rata. Zadnja zgrada koju je posjetio Franz Ferdinand, skupa sa svojom suprugom Sofijom, bila je upravo Vijećnica. Nekoliko minuta po napuštanju zgrade, oboje su ubijeni.

Ali kakve veze sa tim ima njen pseudomaurski stil gradnje? Prema sarajevskom konceptualnom umjetniku Damiru Nikšiću, radi se o dubokoj simbolici povezanoj sa civilizacijskim i političkim odnosima u Evropi i BiH iz austrougarskog perioda:

“Onako kako je Disneyland bio ‘presađivanje’ romantičarskog srednjeg vijeka iz Njemačke u ‘Novi svijet’, puno prije toga, pseudomaurski stil gradnje u Bosni je bio ‘presađivanje’ romantičarsko-egzotične gradnje iz stare Španije i gornje Afrike u Evropu. Dakle, arapski i hebrejski stil, poznat pod nazivom maurski, na neki način je preslikan kod nas. Tako je ovdje napravljeno nešto kao Semitic Park, odnosno orijentalna kolonija usred Evrope”.

Semitic Park je naravno asocijacija na Jurassic Park Stevena Spielberga.

Nikšić se godinama bavio iscrpnim istraživanjem političkog odnosa velikih sila u BiH, naročito Austrougarske, oličenu kroz vizuelnu umjetnost, estetiku, arhitekturu i urbani dizajn.

Razloge gradnje Vijećnice na Baščaršiji, Nikšić prepoznaje u kolonijalnom odnosu ondašnje vlasti iz Beča, pa kaže:

“Baščaršija je bila geto. Ne zatvorenog tipa, ali austrijska aristokracija je htjela da sebi gradi objekte zapadno od nekadašnjeg Tašlihana, odnosno od Gazihusrevbegovog bezistana. Nisu htjeli da previše ulaze u čaršiju sa posjedima i promjenama. Nije slučajno to što je prvi veći objekat zapadno od čaršije, gdje je bila neformalna granica između orijentalnog i zapadnog Sarajeva, baš hotel koji se zove Evropa.”

Na vratničkom brdu iznad Baščaršije nalazi se Jajce kasarna. Nikšić podsjeća da je služila kao osmatračnica sa topovima, odakle su austrijski vojnici nadzirali taj geto, a najupadljivi orijentir im je bila čaršijska Vijećnica kao simbol muslimanskog i jevrejskog geta. Pošto su sefardski Jevreji došli iz Španije u Sarajevo, pseudomaurski stil Vijećnice je odavao želju kolonijalista za asocijacijom na arapski i jevrejski, odnosno semitski dizajn sa juga Evrope.

“Austrougarska kao sila nije imala nijednu uslovno rečeno muslimansku koloniju, osim BiH. Britanija je imala više muslimanskih kolonija, Francuska također, Holandija, i tako dalje, ali su oni imali kolonije izvan Evrope, dok je Beč svoju koloniju dobio usred Evrope. Zato su doveli dosta Jevreja Aškenaza u BiH, koji su već od ranije njegovali maurski stil gradnje. Njihove brojne sinagoge u Austriji su izgrađene u tom stilu, pa tako i sarajevska aškenaska sinagoga, na lijevoj obali Miljacke. Vijećnica je trebalo da označi vrhunac pseudomaurskog stila, unutar tog nekog zamišljenog semitskog parka”, kaže Nikšić.

On podsjeća i na ostale pseudomaurske građevine u BiH iz tog perioda: u Mostaru, Tuzli, Zenici, Travniku, Srebrenici. U Bosanskom Brodu je nekad stajala željeznička stanica u pseudomaurskom stilu, kao neka vrsta kapije to jest “ulaza u orijentalni svijet”, kako je neslužbeno i nazivana, jer se nalazila nasuprot rijeci Savi i ostatku srednjoevropske civilizacije. Očito se u Zapadnoj Evropi, pa tako i u Beču na kajzerovom dvoru, gledalo na bh. Muslimane kao na semitski narod skupa sa Jevrejima, mada se znalo za njihovo slavensko i ilirsko porijeklo i jezik. S druge strane, u to vrijeme se na zapadu i Turke pogrešno smatralo semitskim narodom.

Što se tiče Jevreja u BiH, zanimljiv je podatak da su Sefardi kao najstarija jevrejska zajednica u Sarajevu živjeli odvojeno od Jevreja Aškenaza koji su u BiH počeli dolaziti tek krajem 19. vijeka. Mario Kabiljo, domaćin u jevrejskom muzeju Sarajeva, kaže da su imali i odvojene molitve u dvije sinagoge.

“Prije Drugog svjetskog rata, mogli ste lakše naći Sefarda u mješovitom braku sa Muslimankom, Hrvaticom ili Srpkinjom, nego sa nekim iz aškenaske zajednice”, navodi Kabiljo.

Prema neslužbenim podacima, osim kulturološke, to je navodno imalo i svoju socijalnu pozadinu. Većina starih sefardskih familija je živjela u starom gradu, po brdskim mahalama te na Baščaršiji, dok su Aškenazi, u prosjeku nešto imućniji od Sefarda, više bili u naseljima sa dominantnijom gotičkom i baroknom arhitekturom, sa skupljim stanovima u to vrijeme, mada ova stanarska podjela nije bila stroga, jer je bilo miješanja i preseljavanja.

Nakon Drugog svjetskog rata, holokausta i rapidnog smanjenja broja sarajevskih Jevreja, te podjele su ukinute. Čak je i poznati ministar i namjesnik Austrougarske za BiH (nešto kao ondašnji visoki predstavnik međunarodne zajednice) Benjamin Kalay, navodno pripadao sloju višerangiranih Jevreja iz Zapadne Evrope.

Po Nikšićevim istraživanjima, da bi se smanjio broj aškenaskih Jevreja u Austriji i Mađarskoj, ohrabrivano je njihovo naseljavanje u BiH. Prema ovome, BiH je bila ugrubo rečeno neka verzija “obećane zemlje” ili privremenog Izraela usred Balkana, kojeg su dijelili skupa sa domicilnim Muslimanima. Elita među domaćim Hrvatima i Srbima nije ispočetka bila zadovoljna novim orijentalizmom bosanskih gradova, jer su se nadali da će nakon viševjekovne tursko-osmanske dominacije, doći više baroknih ili gotičkih zgrada. Bilo je takvih građevina svakako, i još uvijek su tu, ali se uprava iz Beča trudila da zaokruži orijentalni geto unutar svog carstva, ponešto vizuelno a ponajviše demografski.


MUSLIMANSKI IZRAEL

Poneki turistički vodiči u Sarajevu su pogrešno objašnjavali posjetiocima da su Vijećnicu dizajnirali orijentalno kako bi pratili prethodni orijentalni stil nasljeđen od Osmanlija. Još i danas u Kairu, te drugdje po sjeveru Afrike i na jugu Španije mogu se vidjeti zgrade koje su gotovo identične sa Vijećnicom, ili recimo sa mostarskom gimnazijom.

“Vijećnica je zapravo kolonijalno nasljeđe, i sve je to finansirano domaćim parama, više nego investicijama izvan BiH. Dosta poreza iz BiH je otišlo na gradnju brojnih objekata iz tog vremena. Vojska u Jajce kasarni je trebala da ima pogled na čaršiju koja je bila centar društvenog zbivanja. Tako bi u slučaju neke pobune lakše intervenisala. Vijećnica je iznutra rađena više prema uzusima tipičnim za Austriju ili Mađarsku. Onako polumračna, sa slabim dotokom sunčeve svjetlosti, sa puno manjih odvojenih soba, hladna, više je fasadom trebalo da predstavlja orijentalnu pojavu, izvana ali ne toliko iznutra”, navodi Damir Nikšić.

Pri samom vrhu Vijećnice, malo ispod krova, nalazi se nekoliko ukrasnih, okruglih udubljenja. U nekima od njih se vidi stilizirani simbol Davidove zvijezde. Nakon što sunce počne da se spušta, negdje poslijepodne, formira se oko zvijezde sjena u obliku polumjeseca. Tako glavna zgrada ‘semitskog parka’ prikazuje objedinjene muslimanske i jevrejske simbole. Inače, prvobitno je zamišljeno, prije 1895. kada je Vijećnica kompletirana, da njen glavni ulaz i balkon budu okrenuti prema Baščaršiji. To bi imalo više smisla pošto se gradske vijećnice postavljaju prema glavnim trgovima, radi lakšeg obraćanja okupljenom narodu.

Ispostavilo se da je zbog sukoba između ondašnjih slavnih arhitekata Aleksandra Viteka i Karla Paržika oko izgleda Vijećnice, sagrađen objekat za pritvor, bukvalno uz samu Vijećnicu, i to onaj dio koji je trebao da ima glavni ulaz, okrenut prema čaršiji. Danas je još uvijek moguće vidjeti taj ulaz, koji se donekle razlikuje od postojećeg ulaza od obale, pokraj Miljacke. Prvobitni ulaz je još raskošniji u detaljima, te još više asocira na palače iz Granade i Kordobe u Španiji, iz vremena dok su Mauri vladali tim dijelom Španije.

Koliko su domaći Muslimani i Jevreji bili zadovoljni getoizacijom otvorenog ili pouotvorenog tipa, teško je precizno reći. Samo je poznato da su se mnogi iselili u Istanbul, ali da su mnogi ostali u BiH i prilagodili se novim gospodarima. To nije bilo besplatno, što se pokazalo u Prvom svjetskom ratu, kada je veliki broj bosanskih vojnika ostavio kosti po evropskim frontovima u kajzerovu slavu i odbranu.

U svakom slučaju, upadljiva, glomazna, lijepa ili stršeća, Vijećnica i dalje ostaje vizuelnim simbolom starog Sarajeva. Ostaće i među urbanim legendama, zahvaljujući sitnom sarajevskom prevarantu Hajri Hastoru, koji je prije nekoliko decenija “prodao” Vijećnicu nekom bogatom strancu. Da to ostane makar i na zabavan način zabilježeno, pobrinula se TV ekipa Top Liste Nadrealista, skečom u kome Nele Karajlić igra čovjeka koji prodaje Vijećnicu Borisu Šiberu, ‘bogatom kauboju’.

Prema nalogu komunističkog funkcionera Rodoljuba Čolakovića, 1951. godine zgrada Vijećnice je proglašena za Narodnu biblioteku tadašnje Narodne Republike BiH. Ipak, većina domaćih arhitekata se slaže da ova zgrada sa previše mračnih i vlažnih soba i hodnika nije bila adekvatna za čuvanje mnoštva knjiga.

PLAMENI INKVIZITORI

Knjižni fond Vijećnice, znači knjige skupa sa dokumentima, manuskriptima i časopisima izgorio je u augustu 1992. godine, kada je zgrada pogođena zapaljivim granatama sa Trebevića. Službeni podaci govore o skoro dva miliona izgorjelih knjiga i dokumenata. Međutim, Orijentalni institut na Marijin Dvoru, također zapaljen raketama sa Trebevića u maju 1992. godine, navodno je u plamenu ostao bez još raritetnijih i starijih knjiga i dokumenata, napisanih na hebrejskom, arapskom i alhamijado jeziku. Ipak, daleko više se potencira podsjećanje na spaljenu Vijećnicu nego na Orijentalni institut, za koji mnoge Sarajlije ne znaju ni gdje se nalazio.

Inače, vezano za poveznice sa maurskim dijelom Španije, zanimljiva je još jedna podudarnost. Nakon progona Jevreja i Arapa iz Andaluzije, katolička inkvizicija je spalila neke od značajnijih biblioteka koje su osnovale maurske vlasti u Toledu i drugdje u Španiji, 1492. godine. Tačno petsto godina kasnije, 1992. godine na sličan način su spaljene Vijećnica i Orijentalni institut kao biblioteke, od strane neke nove “inkvizicije”.

Za Vijećnicu se u narodu vezuju i neka mračna predanja, o tome kako je navodno ukleta. Kao prilog tome, u njenom stogodišnjem historijatu spominju se nedefinisana ubistva, samoubistva, teške povrede, halucinacije te drugi problemi što su pratili radnike koji su bili zaposleni u zgradi, ili posjetioce. Naravno, kao najpoznatije ubistvo se ističe atentat na Franca Ferdinanda i njegovu trudnu suprugu Sofiju, nekoliko minuta po napuštanju zgrade. Ovome ne ide u prilog činjenica da je sam car Franc Jozef dolazio u Sarajevo, četiri godine prije Ferdinanda, i posjetio je Vijećnicu, ali bez povreda.

Inače, prvi projekat Vijećnice je napravio slovački arhitekta Karlo Paržik. Pošto se ta ideja nije dopala ministru Benjaminu Kalayu, izrada je onda povjerena Alexandru Witteku. Završetak njegovog projekta je povjeren 1894. godine hrvatskom građevinaru Ćirilu Ivekoviću. Izgradnja objekta je išla od 1892. do 1894. godine. Kao gradska vijećnica zvanično je u upotrebi od 1896. godine.

uz dozvolu autora prenosimo s pescanik.net

(zurnal.info)