Interview

ADMIR MEKO: Nema koristi od lustracije u BiH

“Eventualno pokretanje procesa lustracije danas u BiH ne bi nikome donijelo korist”, kaže u razgovoru za “Žurnal” Admir Meko, politički analitičar.
Zahtjevi za donošenje zakona o lustraciji u BiH uglavnom su dio tradicionalnog predizbornog folklora koji dolaze ili od pojedinaca ili predstavnika malih političkih stranaka. Pri tome niko ne kaže ko bi i na koji način trebao biti “počišćen”.
Uglavnom, jadikuje se kako “samo u BiH” nije provedena lustracija te da “nema napretka” dok se ne obračuna sa bivšim komunistima. Ideja o lustraciji u BiH i nema previše pristalica među političkim liderima jer su nekadašnji komunisti danas podjednako raspoređeni kako u građanskim tako i u nacionalnim strankama.
Meko, Albanac sa britanskim obrazovanjem koji je magistrirao 2008. godine na univerzitetu Sasex u Velikoj britaniji,  proteklih godina bavio se analizom bivših komunističkih država i procesima  koji su uslijedili nakon tranzicije.

Šta je bio cilj lustracije u bivšim komunističkim državama?

- Osnovni cilj bio  je očistiti institucije od ljudi koji su bili istaknuti članovi bivšeg sistema, pripadnici službi bezbjednosti, sudije i ostali “vojnici” režima koji su počinili zločine, prvenstveno kroz kršenje ljudskih prava zatvorenika, ubistva, prinudne deportacije . Tu su takođe počinioci ekonomskog kriminala kroz  zloupotrebu javnih fondova, korupciju.
Izvorno značenje riječi u latinskom jeziku je čišćenje kuće. Praktična provedba se  razlikuje od zemlje do zemlje.  Češka je uvijek imala jak disidenstki pokret tokom komunizma. U Mađarskoj je bilo slično ali to u bivšem Sovjetskom Savezu recimo, nije bio slučaj. U bivšoj Jugoslaviji je uvijek postojao svojevrstan  disidentski pokret, pogotovu kada je riječ o filozofima i sve dok nisu otvoreno osporavali vlast Komunističke partije ovim disidentima je bilo dozvoljeno da govore, da se okupljaju. Države sa snažnijom disidentskom tradicijom iz doba komunizma ranije su počinjale proces lustracije.
Češka je prva zemlja u kojoj se pojavili inicijativa za lustracijom relativno rano,  potom je uslijedila Poljska.  
Raspad  Čehoslovačke dijelom je bio uzrokovan i sporom oko lustracije, jer su Česi bili za provođenje lustracije a Slovaci protiv. I to je možda bio jedinstven slučaj u istoriji da se zemlja podijelila odlukom političara a ne građana, jer građani se o tome nisu pitali i sve je prošlo bez nasilja.

U kojim od bivših komunističkih država je  provedena lustracija ?
- Češka, Bugarska, Albanija, Poljska, Mađarska, i veoma malo u baltičkim zemljama. Za baltičke zemlje fokus nije bio na raščišćavanju sa prošlošću već na ubrzanom razvoju zemlje. Svaka zemlja je vrlo specifičan slučaj.

Zloupotreba policijskih dosijea

Kako je u praksi izgledao proces lustracije?
- Da bi se ovaj proces proveo u praksi bilo je potrebno formirati određene parlamentarne istražne komisije koje bi bile neutralne, ili su barem trebale biti neutralne.  Na primjeru Češke, članovi ovih komisija bili su ljudi iz akademske zajednice, bivši političari, sudije, koji su na kraju trebali parlamentu predložiti odgovarajuće sankcije za svakog pojedinca.
Ako bi se u konkretnom slučaju utvrdilo da je pojedinac bio odgovoran, suočili bi ga  sa dokazima i onda bi mu rečeno, “zbog svega ovoga želimo da daš ostavku na funkciju koju trenutno obavljaš, a ako to ne uradiš onda će  čitav dosije biti objavljen u javnosti ”.
Problem koji se često javljao je da su dokumenti o nečijoj krivici “procurili” u javnost, i to se dešavalo ne samo u Češkoj nego i u bivšoj Istočnoj Njemačkoj, Albaniji, jer je evo predstavljalo vrlo efikasno sredstvo u političkim obračunima.
Takav je slučaj bio sa dosijeom Milana Kundere koji je sadržavao dokaze o njegovoj svojevremenoj saradnji sa tadašnjim režimom ili slučaj jednog kardinala u Poljskoj i koji su  naknadno procurio u javnost.  
Naravno, uvijek se postavlja pitanje zašto se to desilo baš sada jer su ti dokazi postojali od ranije.
Problem su takođe predstavljali obični građani koji su bili neformalni doušnici službe bezbjednosti ali su na to bili prisiljeni na jedan ili drugi način.
 Tako su recimo  nakon drugog svjetskog rata komunističke vlasti u većini istočenoevropskih zemalja provele čistku gdje su se na meti nalazile brojne kategorije, bivši oficiri, nekadašnji zemljoposjednici i slični kojima je bila oduzeta sva imovina a često su čitave porodice bile sudski procesuirane. Bila im je uskraćena i mogućnost obrazovanja i pohađanja univerziteta.
 I bilo je puno ljudi koji su u zamjenu za mogućnost dobijanja posla ili pohađanja univerziteta pristajali da rade kao doušnici službe bezbjednosti.

Kakve su bile sankcije za one koji su proglašeni krivim u procesu lustracije?
-U Češkoj, nakon prvog kruga lustracije koji je počeo početkom devedesetih godina, lustracijom je bilo obuhvaćeno  oko 20.000 ljudi  i njima više nije bilo dozvoljeno da se nalaze na pozicijama u   javnoj administraciji tokom pet do deset godina. U privatnom sektoru nije im bilo dozvoljeno da obavljaju visoke funkcije u bankarstvu ili  bivšim državnim kompanijama koje su se transformisale u zajednička ulaganja sa inostranim partnerima.

Zakon na određeno vrijeme

Koliko dugo su trajali procesi lustracije? Da li su zakoni o lustraciji imali ograničen rok trajanja ili se radilo o kontinuiranom procesu?
- Obično se radilo o ograničenom periodu, pet do deset godina. Ali komisije za lustraciju, recimo u Češkoj, još uvijek postoje. Kada su usvojili zakon on je trebao važiti deset godina a onda se ponovo razmatralo da li ga treba produžiti za narednih 10 godina.

Znači lustracija  nije podrazumjevala da je svaki bivši član Komunističke partije ili pripadnik nekadašnjih službi bezbjednosti po automatizmu bivao uklonjen  iz javnih institucija?
- Lustracija koja bi išla ka tom cilju u suštini bi bila identična nekadašnjim komunističkim čistkama, koje su polazile od kolektivne krivice i kolektivne odgovornosti, pa ako bi jedan član porodice učinio nešto što se smatralo aktom protiv komunističkog režima onda bi svi članovi porodice bili kažnjeni.
Drugo je pitanje da li je moguće izbjeći kolektivnu odgovornost pogotovu kada je riječ o pripadnicima službi sigurnosti. Tu su vodeći ljudi službi donosili odluke dok je na nižim službenicima bilo njihovo provođenje.
Zato je cilj bio da se prvenstveno identificiraju nekadašnji pripadnici ovih službi koji su konkretno učestvovali u porovođenju naredbi sa vrha, što je predstavljalo dodatan problem.
Puno je bilo formalnih odluka u pismenoj formi, ali je tu bila i siva zona gdje su pojedinci na vlastitu ruku zloupotrebljavali moć koju su imali.Tako da u stvarnosti to nije bilo jednostavno izvesti.

Koliko je bilo otpora provođenju lustracije?
- Često su  ljudi koji su imali visoke pozicije u komunističkom sistemu odmah nakon tranzicije vlasti bili “katapultirani” na visoke pozicije u novom sistemu, tako da su postali ponovo zaštićeni bilo da je riječ o članovima parlkamenta, političkim liderima. I naravno da ovi ljudi koji su se ponovo našli na vlasti nisu željeli lustraciju.

Evo vlast, daj mi imunitet

Po čemu su se razlikovali češki, mađarski, rumunski modeli lustracije?
- Način i trenutak u kome je došlo do prenosa vlasti sa komunista na nove demokratske vlasti se razlikovao i uticao je na način provođenja lustracije. U Mađarskoj bio je mnogo umjereniji i postepeniji prenos vlasti jer je mađarska vlada ranije krenula sa postepenim reformama i liberalizacijom. U Rumuniji Čaušesku je bio srušen i strijeljan i jednostavno je većina krivice bila pripisana njemu. Sam Čaušesku bio je strijeljan nakon petominutnog suđenja koje su organizovali ljudi do tada bliski njemu.
U Bugarskoj je situacija bila slična kao i u Albaniji, jer su nakon demokratskih izbora komunisti ostali na vlasti još 2-3 godine. U Poljskoj je to bila svojevrsna trgovina, gdje su komunisti jednostavno predali vlast a zauzvrat im je obećano da neće biti sudski procesuirani. U Mađarskoj je bilo vrlo malo i vrlo ograničenih pokušaja lustracije.

Kakve je rezultate imao proces lustracije?
-Nema direktne veze između procesa lustracije i demokratizacije i ekonomskog razvoja društva, a konkretni rezultati razlikovali su se od zemlje do zemlje. U Poljskoj, Češkoj, Mađarskoj, postojao je disidentski  pokret mahom sastavljen od intelektualaca koji je na određeni način pripremio prelazak u demokratiju, poput “Solidarnosti” u Poljskoj ili “Povelje 77” u Češkoj.
S druge strane, U Rumuniji, Bugarskoj,  Albaniji nije bilo takvih  disidentskih pokreta i rezultat je bio da su komunisti ostali na vlasti. Nije bilo drugih ljudi koji bi prezeli vlast i transformisali društvo u istinski demokratsko. To je ono što čitav proces lustracije čini veoma teškim.

Prekasno za lustraciju

Ima li smisla počinjati proces lustracije sada, 20 godina nakon pada komunizma? Da li je to uopšte izvodljivo? Da li bi to moglo funkcionisati u BiH.
- Ako bi postojao potpuni konsenzus među svim  političkim strankama onda bi proces lustracije mogao početi i sada. Ali ako bi bio iniciran samo od jedne političke stranke ili koalicije, pogotovu ako bi to bila vladajuća koalicija, vrlo je upitan takav proces i njegovi rezultati.
Ne postoji slučaj da je neka bivša komunistička zemlja sa procesom lustracije počela 20 godina nakon pada komunizma.
 Pravo vrijeme bilo je početak devedesetih, odmah nakon pada komunizma. A početi taj proces nakon dvadeset godina ne bi pomoglo nikome niti  bi donijelo neke pozitivne rezultate. S druge strane, ljudi imaju pravo da znaju šta se desilo.
Ako bi u ovom trenutku krenuli sa lustracijom u BiH to bi imalo vrlo loše rezultate. Imajući u vidu unutrašnju političku strukturu BiH to sigurno ne bi bilo lako, jer već postoje sporovi između Federacije BiH i Republike Srpske oko brojnih pitanja.  
Tako bi se kao problem pojavilo pitanje da li lustraciju provoditi samo u jednom ili oba entiteta ili na nivou države. Tu je pitanje arhiva. Da li su dokumenti još tu, šta se u međuvremenu dešavalo sa njima. U Rumuniji i Bugarskoj postoji sličan problem jer su  pojedinci koji su imali političku moć iskoristili je da bi uništili kompromitirajuću dokumentaciju iz prethodnog perioda.  
(zurnal.info)