Kako čitati Kiša

Bošković ne ulazi u demaskiranje već uveliko razotkrivenog tretmana Grobnice, niti društvenog mehanizma koji je podstakao njenu „literarnu ekskomunikaciju“, već se, naprotiv, kao osnovnog polazišta u svom čitanju Kiša drži upravo ključne knjige njenog „argumentovanog razobličenja“ – Narcisa bez lica Dragana Jeremića – držeći se, ne samo uočenih „srodnih mesta“ Kišove knjige i drugih dela, već i metoda Jeremićevog istraživanja. Bošković se upravo na slabostima njegovog pristupa, te zahtevnijim i produbljenim zahvatom u tekst Kišove proze usmerenom, na prvom mestu, Narcisom bez lica, osvedočava u autentičnost piščevog stvaralačkog postupka u delu koje na prvom mestu ima poziv na prevrednovanje istorije i njeno pamćenje u kontekstu (post)moderne civilizacije.

Iako eksplicitno ne kazuje, Boškovićeva studija jeste delom i psihologija recepcije, uticaja i stvaralaštva koje podrazumeva apsorpciju kulturnih i literarnih obrazaca, kako vremena u kome je pisac živeo, tako i epoha kojima se, u svom nemirnom duhovnom sazrevanju kretao i nalazio. Otud (ne)svesno teksta, čitanja, usvajanja, inkorporiranja. Amalgamisanje brojnih uticaja i stvaranje sopstvenog izraza jeste istovremeno komunikacija i korespondencija sa određenim tekstovima i njihovo umetničko „dopisivanje“, tj. preobražavanje i uvođenje u novi kod, novo pismo i novi svet: „Podtekstualna kontaminacija Kišovih tekstova odvija se, dakle, na dva velika plana: prvi – naspramni plan, na kojem se odnos tekst-podtekst svesno oblikuje (citati, variranje, ekstrakcija, maskiranje, itd.); i drugi – plan na kojem se više ne zna šta je tuđe, a šta Kišovo, i unutar koga se odvija prelaz ka nesvesnim teritorijama Kišovog teksta, pod čiju ‘kožu‘ se podvlači tuđi tekst, postajući trajni i nerazlučivi deo narativnog ‘tela‘ Grobnice za Borisa Davidoviča. Na prvom planu ... razlikovaćemo nekoliko uobičajenih tehnika upotrebe tekstualne građe: 1. preuzimanje fabule; 2. ekstrakcija i sintetizacija fabule; 3. preuzimanje, variranje i preoblikovanje delova podteksta u obliku citata; 4. preuzimanje i variranje delova podteksta (parafraze); 5. prevođenje; 6. kolažiranje preuzetih rečenica, delova rečenica, sintagmi, pojmova, tropa, toponima, datuma, vremenskih odrednica, itd; 8. preuzimanje pripovednih postupaka, i sl. Na pretpostavljenom drugom planu, tragaćemo za paratekstom koji Kiš (ne)svesno preuzima, a koji će postati trajni deo nesvesnog njegovih tekstova. Na ovom mestu ukazaće se mogućnost za markiranje (inter) tekstualnog ‘nesvesnog‘ (ideja, stavova, figura) koje iskri iz Kišovog teksta, omogućavajući stapanje tekstova kao stapanje smisla, ideja, moralnih stavova, retorike.“

Pored izložene klasifikacije i istraživačkog cilja prema kojem se autor u svojoj studiji kreće, upitaćemo se sa kim to Kiš rezonantno stupa u dijalog, ostvarujući „mesta dodira“ između dva ili, najčešće, više tekstova?

Izvori su mu Maštarije i Sveopšta istorija beščašća Horhea Luisa Borhesa, Karla Štajnera 7000 dana u Sibiru, Strah i nada i Sećanje i razmišljanje Nadežde Mandeljštam, Arhipelag Gulag Aleksandra Solženjicina, Priče s Kolime Varlama Šalamova, zatim Priznanje: Jedno iskustvo sa procesa u Pragu Artura Londona, Neka istorija sudi Roja Medvedeva, Crvena konjica Isaka Babelja, Zapisi Lidije Ginzburg, Džems Džojs, njim samim Žana Parija, Irska Kamija Burnikela i već uočeni tekstovi Gijoma Pjera Barta i dr. Navedene knjige su u daleko većem broju od onih ranije prepoznatih i predočenih za „svedočenje“ u postupku protiv Grobnice, što samo služi kao dokaz kritičarske invencije i širine istraživačkog horizonta, kao i kulturološkog obzorja na osnovu kojeg nastaje iskustvo sveta i istorije Danila Kiša.

Posebnu pažnju Dragan Bošković usmerava na oblikovanje priča Magijsko kruženje karata, odnosno oblikovanje lika doktora Taubea, te drugih fabularnih elemenata u priči, uviđajući sličnosti ne samo između Kiša i Štajnera, već i Šalamova i Borhesa; analitičko-komparativno čitanje priče Grobnica za Borisa Davidoviča zauzima centralni deo studije, raspoređen u nekoliko poglavlja: Revolucionarni lik B. Novskog, Muza revolucije, Uhapšeni B. D. Novski i Hronotop smrti, kroz čija ključna mesta autor uobličava Kišovu polemiku sa prećutkivanjem i zaboravom, na koje su podjednako bili osuđeni Trocki i Novski, razotkriva identitet Zinaide Majsner, tj. logiku i semantiku pojavljivanja njenog lika, te Kišovo poigravanje imenima sa ciljem njihovog rekreiranja, kao i toponimima i drugim odrednicama u svrhu fabularizacije procesa isleđivanja. U opseg istraživanja ušle su i priče Krmača koja proždire svoj okot i Kratka biografija A. A. Darmolatova (1892–1968), kroz čije intertekstualno dočitavanje provejava Pesnik revolucije na predsedničkom brodu, odnosno opet postaje uočljiv Kišov dijalog ne samo sa istorijskim i memoarskim tekstovima o revoluciji i njenim zametnutim likovima, već i sa savremenicima jednog drugačijeg režima i društvenog poretka baziranog na sličnom kultu ličnosti i totalitarističkom postavljanju političkih ciljeva iznad humanističkih potreba društva.

Kada Kiš povodom Grobnice za Borisa Davidoviča govori o odnosu istorijske činjenice i fikcije, naglašava činjenicu poigravanja sa čitaocem koji voli da mu se sve kaže: „Ima pravih i lažnih dokumenata, i čovek nikada ne zna koji su pravi, a koji lažni. Cilj svakog pisca je da ubedi svog čitaoca kako se dogodilo sve o čemu on govori, da je to moja lična istina, ali u književnosti nema istine. Sve je to njegova lična istina, onako kako on vidi događaje u knjigama i dokumentima, kako je sam usvojio taj svet, kako ga je sam ispljunuo. Da li to funkcioniše kao knjiga ili ne, zavisi od tehnike: da li je čitalac prevaren ili nije, da li sam uspeo da ga nadmudrim?“

Iz ugla našeg istraživača čitalac Kišovog dela izlazi zapravo mudriji, „nadmudren“ u humanističkom smislu te reči, posvećen u tematiku logora, smrti i užasa, političkih ubistava i večne mimikrije istine čijim „čuvarima“ odgovara uvek samo jedan njen deo. U vremenu poststrukturalističkog prevrednovanja diskursa, istorija jeste samo nacrt jedne moguće (ne)svesne riznice simuliranih povesti, na čijim rubovima književnost dočitava svoje istine. Stoga je idealistički stav da literatura osmišljava ljudsku smrt i da raskriva i nadvladava totalitarne koncepte – ključno mesto poetike Danila Kiša kojem je Dragan Bošković pristupio i iz limbova njene intertekstualnosti, ali i sa pozicije etičkih premisa samoga pisca, po kojem opredeljenje za literaturu znači angažovanje, u punom prosvetiteljskom značenju te reči.

(preneseno sa bloga Lamed)