ODLOMAK IZ KNJIGE KARAKAZANDŽILUK: Šta je krupno želio reći Branko Ćopić?

Borislav Mihajlović je u svom predgovoru prvom izdanju zbirke Bašta sljezove boje u Srpskoj književnoj zadruzi (1970) požurio da primijeti kako je drugi dio “nemirniji, raznorodniji, manje jedinstven”, ali nije izveo iz toga vrijednosne sudove. Naprotiv, istakao je priču Zatočnik i njenog glavnog lika “čija je metafora života možda najgorča reč koju je naša savremena literatura izrekla svom vremenu u lice”. U istom je tekstu prisrbio Ćopića, nalazeći da talenat baštini u Kočiću, u “krezubim ustima starih pričala, od ustanika iz bosansko-hercegovačke bune, austrijskih soldata i srpskih dobrovoljaca, romanijskih hajduka i primorskih ustanika (...)”. Također je isturio djeda Rada u prvi plan, nazivajući ga bogonoscem, ali i čovekonoscem (Mihajlović 1987). 

Mihajlovićevo ovakvo čitanje Ćopića moglo je nadahnuti i neobičnu knjigu objavljenu godinu dana nakon Ćopićeve smrti, pod nazivom Branku Ćopiću, 26. marta 1985. (Bećković i Stojković 1985) u izdanju grupe autora (redom: Desanka Maksimović, Dušan Kostić, Izet Sarajlić, Vasa Popović, Antonije Isaković, Tanasije Mladenović, Dobrica Ćosić, Borislav Mihajlović, Milovan Danojlić, Rajko Petrov Nogo, Mladen Markov, Ljubivoje Ršumović, Đuro Damjanović, Gojko Đogo, Matija Bećković, Živorad Stojković; priredili M. Bećković i Ž. Stojković, recenzent Predrag Palavestra). 

Knjiga je objavljena u 1.150 primjeraka i brzo rasprodata, da bi protivno volji autora doživjela veći broj piratskih izdanja, o čemu se pisalo u štampi. (Npr. Živorad Stojković, Povodom fototipskog izdanja knjige Branku Ćopiću: Piratsko izdanje, Politika, 17. septembar 1985, ili N. Tomić, Šićar na Ćopiću, 13. juli 1985.) Knjiga je, prema Miletu Kordiću (Zloupotreba smrti, Politika Ekspres, 15. juli 1985.) naišla na “opštu osudu javnosti”, a on sam joj prigovara da ne govori o životu i djelu Branka Ćopića, nego o smrti i razlozima samoubistva, završavajući svoj članak pitanjem čemu ta knjiga? Knjiga očito nije naišla na opštu osudu javnosti, jer je interes za nju postojao, nego vjerovatno na onaj njen antinacionalistički dio, koji je u knjižici naslonjenoj na autoritet SANU (Ćosićev tekst je ujedno i tekst pročitan na komemorativnom skupu u Akademiji, 26. marta 1985) prepoznao prevođenje Ćopića iz jugoslavenskog u srpski kanon, revizionizam kakav je već počeo uzimati maha u onome što Mirko Đorđević naziva populističkim talasom u srpskoj književnosti. U knjizi se to pomicanje javlja kroz: 

a. impliciranje teze da je Ćopić srpski pisac – po uvjerenju Dobrice Ćosića Ćopić je “ne samo najplodniji, nego i sadržajno najraznovrsniji, izražajno najubedljiviji pisac seoskog naroda naše zapadne dijaspore u dvadesetom veku” (Bećković i Stojković 1985: 32) koji “pripada seoskoj civilizaciji srpskog naroda koja je jedinstvena po Vukovskoj duhovnoj osnovi” (Isto: 33). Ćosiću nije “znano da je iko u srpskoj prozi do svoje dvadeset i šeste godine napisao tri tako dobre knjige pripovedaka, kakve je napisao Branko Ćopić i objavio ih do 1940. godine.”(Isto: 33) Slično misli i Mladen Markov: “Sećam se kako sam tada uporno mislio da mi u srpskoj književnosti imamo malo takvih ljudi koji su rođeni dragoceni pravi talenti.” (Isto: 48) Ćopića srpskim čini i njegovo pravoslavlje, koje ističe Borislav Mihajlović Mihiz “paleći sveću zadušnicu Branku Ćopiću” (Isto: 42) i pitajući se “Šta je to još krupno hteo da nam rekne, a nije dorekao u ‘Gluvom barutu’ ili ‘Prolomu’? Šta je tražio na Hristovom grobu u Jerusalimu? Da li je to Pavle išao u svoj novi Damask?” (Isto: 43) “Da li je zagonetka smrti Branka Ćopića odgonetka njegovog života?” (Isto: 43) Isti motiv nalazimo i kod Matije Bećkovića, koji nas obavještava da je Ćopić “Verovao da su mu za najveću krivicu uzeli posetu Hristovom grobu.

Tu su ga uočili i protiv njega se urotili organi gonjenja celog sveta.” (Isto: 65) Zbog tih organa Ćopić je, prema Bećkoviću, imao “poslednje brige” za koje su prijatelji znali – “da neće imati za kiriju i hleb, da će mu zapaliti kuću, i oterati ga na robiju.” (Isto: 64)

b. Antikomunizam, kao još jedna osobina populističkog talasa, služi se aferom oko Jeretičke priče. Za Milovana Danojlića taj slučaj je “užasna, potresna i poučna priča!” i “živo svedočanstvo o tome koliku je nesigurnost, kakav strah, u ovom vremenu i u ovom društvu, osećao najtiražniji pisac Balkanskog Poluostrva!” (Isto: 46) Antonije Isaković prisjeća se da “sve je to bio znak, nekom trag” (Isto: 22). Odbacivanje komunizma za generaciju komunista i boraca koji su okupljeni oko Ćosića već šezdesetih godina davali novi polet uspavanom nacionalizmu ipak nije išlo tako daleko da se odbaci i ideja pobjede nad fašizmom. U revizionističkom zaokretu bilo je potrebno akterima te pobjede imenovati Srbe. “Zapamtili smo da je bio 28. jun”, sjeća se Isaković trenutka kad je kao borac Prve proleterske brigade prvi put čuo za Ćopića i Skendera Kulenovića, “Srbi uvek pamte Vidovdan.” (Isto: 13) Proleterska brigada je kod njega srpska, a odluku vrhovnog štaba da se ne oslobađaju Jasenovac i Gradiška, nego da se Srbi vrate prema Kupresu, jedan borac u Isakovićevom sjećanju komentariše “Koliko puta na Kupres, a na Jasenovac, ne da se”. Iako neizrečena do kraja, ova insinuacija, da je Jasenovac mogao biti oslobođen ali da nije, jer spasavanje srpskih žrtava nije bio operativni cilj komunista, sasvim se uklapa u revizionističku matricu srpskog nacionalizma osamdesetih.

Osim revizionizma vodećih ideologa među srpskim književnicima osamdesetih (Isaković, Mihajlović, Ćosić, Bećković), druga karakteristika ove neslavne knjižice je njena iznenađujuća banalnost. Gotovo polovina potpisnika smatrala je obavezom da se u odavanju pošte preminulom prijatelju zadrži ili potpuno posveti detaljima samoubistva, skoku s mosta. Pa tako Dušan Kostić opjeva kako “nasrnu pločnik u lice” i “rijeka zaboravi da teče, da postoji” (Isto: 8), Tanasije Mladenović žali što “Igra, započeta pod Grmečom, prekide se sred betonske reke” (Isto: 29), posebno nadahnut tim motivom Dobrica Ćosić izvodi nekoliko varijacija portretišući čovjeka “čiji nas je skok sa savskog mosta užasnuo” (Isto: 31); “Više nije hteo, ni mogao da živi, odlučio je da se strmoglavi u beton” (Isto: 30); “ko je bio taj čovek i pisac što je morao i mogao da se sunovrati u tvrdi bezdan” (Isto: 31); “Nije li Branko Ćopić, pesnik velike partizanije i ognjenog rađanja domovine, svojim sunovratom u beton ispod savskog mosta, baš kao Majakovski, pao na podnožje istorijskog luka svoje zemlje i svoje generacije; nije li se on strmoglavio u stenu naše velike nade, u tminu naše velike strepnje i neizvesnosti?” (Isto: 40). Borislav Mihajlović Mihiz vidi svog junaka kako odlazi “Zagledan valjda već u svoj skori, savski, most” (Isto: 42), Rajko Petrov Nogo u svom maniru rimovanja (sa klasu) poentira “Jutro plavog sljeza o beton se sasu” (Isto: 47). U poređenju s nespretnim izrazom Mladena Markova, da je Ćopić “prekoračio betonski most na Savi” (Sic!) (Isto: 50), lapidarija Matije Bećkovića “čelom na beton” može na nekoga ostaviti jači utisak. To se opet ne bi moglo reći za Đuru Damjanovića: “Ti si i s mosta skočio, / al’ ne u mekanu reku, / kud lađe i ribe teku” (Isto: 62).

Neka vrijedna zapažanja – Ćosićevo, o Ćopićevom humoru u revoluciji, naprimjer, ili duhovita pjesma Đure Damjanovića Ručak s Ćopićem (napisana i objavljena za Ćopićeva života) – ostaju u sjenci banalnosti i tendencioznosti. Autori su odustali od obnavljanja tiraža, ali teško da je razlog tome mogla biti spoznaja o zloupotrebi Ćopićevog života i stvaralaštva. Poruka se nastavila širiti piratskim izdanjima, a oni sami dobili su uskoro priliku da svoje ideje iznose glasnije, slobodnije i otvorenije.

Izdavačka kuća Dram radosti iz Travnika objavila je knjigu Nenada Veličkovića Karakazandžiluk kao prvo djelo koje razmatra temu datu u podnaslovu Srpski nacionalizam u akademskoj književnoj kritici o djelima pisaca iz Bosne i Hercegovine.

U deset članaka, pisanih tokom posljednjih 20 godina u domenu nauke o književnosti, Veličković u parodijsko-ironičnom stilu argumentuje postojanje srpskog nacionalističkog diskursa u književnim djelima Ive Andrića, Branka Ćopića, Petra Kočića, Vladimira Kecmanovića, Vojislava Lubarde i Miroslava Toholja, potrebu da ga se kao termin usvoji.

Knjiga se može kupiti u knjižari GS u Travniku ili narudžbom preko web stranice https://dramradosti.ba/

(zurnal.info)